I. Biên – Phiên dịch là gì?
1. Phiên dịch
Hiểu một cách đơn giản là việc chuyển một chữ, một câu, một văn bản từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác mà không làm thay đổi nghĩa của chúng. Phiên dịch viên là người chuyên làm công việc chuyển các văn bản từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác một cách chính xác, giúp những người không cùng sử dụng một ngôn ngữ có thể hiểu nhau.
Người phiên dịch thường đi nhiều nơi, gặp gỡ nhiều người, được tham gia vào nhiều hoạt động chính trị, kinh tế, văn hoá, xã hội. Cơ hội phát triển từ nghề này khá tốt. Nếu bạn là một người vừa tinh thông ngoại ngữ, vừa nhuần nhuyễn tiếng Việt, sẽ có rất nhiều cơ quan, tổ chức sẵn sàng mời bạn tới làm việc với mức thu nhập đáng mơ ước, tuy nhiên, công việc này khá vất vả, áp lực nặng nề.
2. Dịch cabin
Là loại hình dịch thuật thường được sử dụng trong các hội thảo, hội nghị quốc tế với quy mô lớn. Người dịch ngồi trong phòng kín (gọi là cabin), nghe bằng headphone và phiên dịch lại vào micro cho người tham dự…nên chúng ta thường không nhìn thấy họ.
Dịch cabin được ví là “quái kiệt” trong nghề dịch thuật bởi mức độ thử thách cao của nó. Người dịch phải dịch song song với diễn giả, tức vừa nghe vừa chuyển ngữ mà vẫn đảm bảo độ chính xác cao. Công việc này đòi hỏi sự ứng biến tốt, phản xạ nhanh và kiến thức rộng để dịch chính xác các thuật ngữ trong những lĩnh vực khác nhau.
3. Biên dịch (hay còn gọi là phiên dịch viết)
Là công việc chuyển từ một văn bản viết từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác. Người dịch không phải chịu sức ép thời gian căng thẳng hay yêu cầu phản ứng tức thì như dịch nói. Tuy nhiên, lúc này yêu cầu về độ chính xác và trôi chảy thường cao hơn. Người biên dịch phải có khả năng khai thác tài liệu dịch một cách phong phú, đa dạng, không chỉ đúng và đủ nghĩa.
Biết ngoại ngữ giỏi không có nghĩa là có thể trở thành một biên dịch giỏi. Bạn có thể hiểu hết nghĩa của tài liệu, nhưng cần phải làm sao để truyền đạt được nghĩa đó đến với người đọc đúng và đủ nhất, những kỹ năng và kiến thức dịch thuật tốt là điều cần lúc này. Muốn được như vậy, bạn cần giỏi tiếng mẹ đẻ, sử dụng thật nhuần nhuyễn từ ngữ mới có thể chuyển ngữ được bản dịch một cách tài tình nhất.
Kiến thức về văn hóa và đời sống, vốn sống cũng góp phần không nhỏ vào bản dịch của bạn. Sự không am hiểu có thể dễ dàng bị phát hiện qua một đoạn dịch “ngớ ngẩn”.
Công việc biên dịch là công việc cần sự cẩn trọng trong từng câu từ, ngữ nghĩa đến từng đoạn, khổ trong tài liệu. Nắm vững ngôn ngữ chưa đủ, bạn cần hiểu ý tác giả, hiểu nguyên tác tài liệu.
Bạn cũng nên lưu ý khi chọn lĩnh vực biên dịch. Có sự đam mê với một lĩnh vực cụ thể sẽ giúp bạn gắn bó và theo được nghề.
4. Cơ hội nghề nghiệp:
Trong bối cảnh hội nhập với thế giới, nghề phiên dịch, biên dịch lại cần thiết hơn bao giờ hết. Bạn có thể làm việc ở: Các tổ chức quốc tế, các công ty đa quốc gia, công ty du lịch, các toà soạn báo, đài phát thanh, truyền hình, các nhà xuất bản, các công ty, trung tâm dịch thuật. Hiện nay Bộ ngoại giao là nơi tập trung hệ thống phiên dịch viên được coi là giỏi giang và chuyên nghiệp nhất trong cả nước. Ngoài ra, bạn cũng có thể làm việc tại các vụ phụ trách đối ngoại (vụ hợp tác quốc tế) của các Bộ trực thuộc trung ương như Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Bộ Giáo dục và Đào tạo v.v…
Hiện nay, đội ngũ những người là công tác phiên, dịch ngoài công việc cố định họ thường có những hợp đồng phiên dịch bên ngoài. Chính vì thế thu nhập của họ cũng khá cao. Trung bình mỗi khi phiên dịch cho các hội thảo hay hội nghị, thù lao họ được trả từ 200 – 400 USD/ngày. Tuy nhiên, để có được thù lao như thế những người làm nghề này phải làm việc rất cật lực. Ông Huỳnh Văn Tài cho biết: Người làm phiên dịch phải bỏ ra thời gian để đầu tư cho chương trình mà họ sẽ đảm nhận ít nhất từ 1 – 2 tuần. Riêng với những hội thảo có tính chuyên ngành, nhất là các lĩnh vực về khoa học họ còn mất nhiều thời gian đầu tư hơn để có thêm kiến thức cũng như thuật ngữ riêng của từng ngành.
II. Những yêu cầu bắt buộc của người làm biên – phiên dịch
1. Về khả năng:
Bước vào nghề phiên dịch, người dịch phải thông thạo ít nhất hai ngôn ngữ, gọi là ngôn ngữ làm việc (working languages). Trong mọi hoàn cảnh, người phiên dịch cũng phải thể hiện câu cú rõ ràng, mạch lạc. Do vậy trong sinh hoạt hàng ngày, người phiên dịch phải có ý thức sử dụng ngôn ngữ một cách nghiêm chỉnh, câu cú mạch lạc.
Điều kiện cần thiết là bạn phải giỏi ngoại ngữ, thành thạo tối thiểu 2 kỹ năng đọc, viết. Để đọc hiểu những gì tác giả viết, bạn phải nắm vững ngữ pháp, có vốn từ vựng phong phú, tư duy linh hoạt để hiểu được cả những từ mới, từ viết tắt của tác giả.
Giỏi ngoại ngữ rồi, để dịch đúng, cũng như để người đọc hiểu được, bạn phải giỏi cả tiếng Việt. Không phải dịch từng từ (word by word) là được, mà phải linh hoạt trong cách sử dụng từ ngữ sao cho phù hợp với độc giả chính, cũng như với nội dung, bởi nếu không sẽ chẳng ai hiểu bạn đang muốn diễn tả cái gì, hoặc diễn tả không thích hợp.
Bạn phải cẩn thận trau chuốt từng câu chữ. Chỉ một từ không chính xác thôi cũng làm người đọc hiểu lệch ý của tác giả. Tránh dùng từ ngữ rườm rà kiểu “rằng, thì, là, mà”, hay lặp lại quá nhiều từ trong cùng một câu văn.
Một yếu tố khác cũng rất cần cho người theo nghề biên dịch là phải có khả năng viết lách. Dịch đúng thôi chưa đủ mà bạn còn phải thể hiện sự uyển chuyển trong từng câu chữ nhằm tạo sức thu hút với người đọc.
2. Về tư duy
Bạn phải chú ý đến quan điểm của tác giả, nhất là khi quan điểm đó mới, bạn chưa hiểu hoặc có vẻ không hợp. Kiến thức bản thân là có hạn, không thể lấy kiến thức hay ý nghĩ chủ quan của mình để áp đặt cho tác giả, thậm chí xuyên tạc nội dung. Chẳng hạn có bài viết cho biết Bill Gates tuy giàu nhưng chỉ cho con mình xem tivi đen trắng, ý của bài viết nhằm cho thấy Bill Gates giáo dục con không được xa hoa lãng phí, thì một bạn lại biến tấu thành Bill Gates keo kiệt, không chịu bỏ tiền mua sắm.
Hãy đặt mình vào vị trí của người đọc, bạn cần biết độc giả cần gì và bạn có đáp ứng được nhu cầu đó hay không. Hãy tưởng tượng mình là người đọc, và phải hiểu được những gì mình đang viết ra cho người đọc này. Bạn sẽ trở nên xuất sắc, nếu giọng văn của bạn kết hợp được các yếu tố: diễn tả đúng điều tác giả cần nói (tư duy người dịch), dễ hiểu (tư duy người đọc), phù hợp thị trường (tư duy người bán).
3. Về tính cách
Không nóng nảy vì khi phiên dịch, thì bản thân không còn là mình nữa mà phải đặt bản thân vào địa vị của người truyền đạt. Tình cảm cá nhân lúc này không nên có. Tuy nhiên, tuỳ vào trường hợp, hoàn cảnh, nếu người truyền đạt nóng tính, nói những câu quá nặng nề (đối với cấp dưới chẳng hạn) thì phải lựa lời dịch sao cho rõ ý là họ đang thật sự tức giận, nhưng nói sao cho người nghe cảm thấy hiểu rõ được sự tức giận đó nhưng không thể phản ứng được. Nói tóm lại là phải có bản lĩnh trong việc ứng xử, truyền tải, phải chịu trách nhiệm nội dung truyền tải.
4. Đạo đức nghề nghiệp
Đây là một yếu tố cực kì quan trọng. Giống như bất cứ nghề nào, nghề phiên dịch cũng cần có những chuẩn đạo đức hay quy tắc ứng xử riêng. Chuẩn đạo đức này chú trọng tới sự trung thành của người phiên dịch đối với ngôn bản và ý tưởng; thái độ của người dịch không thiên vị đối với các bên đối thoại và nhất là không được thêm thắt, bình luận, nhận xét hay thể hiện thái độ của cá nhân người phiên dịch vào lời dịch. Tránh trường hợp người phiên dịch quên mất vai trò, vị trí và trách nhiệm phiên dịch của mình và đứng ra tranh luận như một đại biểu tham dự cuộc họp.
5. Yếu tố khác
Có trách nhiệm cao với công việc của mình, cùng với sự nhẫn nại, kiên trì, và ước muốn không ngừng vươn lên sẽ giúp dần trở thành một biên dịch giỏi.
Để nâng cao kinh nghiệm, cần thường xuyên thử sức với các tài liệu khác nhau, cũng như tiếp xúc trao đổi với các thế hệ đi trước.
Có khả năng lĩnh hội và sử dụng ngôn ngữ một cách tinh tế đồng thời phải có khả năng ghi nhớ từ mới và dễ dàng hiểu được các cấu trúc ngữ pháp.
6. Những rủi ro thường cặp của thông dịch viên
Trước nhất, chính là bản thân bạn vì bạn không thể tự do nói lên suy nghĩ của mình vì xét đến cùng, bạn cũng chỉ là cầu nối mà thôi. Cầu nối vốn dĩ chỉ là nhằm giúp hai bên phía đầu cầu thông hiểu lẫn nhau bằng cách dịch lại cho chính xác phần nội dung mà thôi. Khi cả hai phía đã đạt được mục đích thì nhiệm vụ của bạn cũng coi như là đã hoàn thành
Là thông dịch, bạn chính là “người chịu trận” vì bạn đang đứng ở ranh giới giữa hai chiến tuyến. Có thể ví bạn là sứ giả, đang cố gắng mang lại hòa bình cho hai phe đối nghịch nhau. Thành công chắc hẳn sẽ là điều khiến bạn rất tự hào và hạnh phúc nhưng nên nhớ để có được điều đó, bạn đã phải không ít lần đánh đổi niềm vui của mình bằng những giọt nước mắt, những uất ức vì bạn chính là người hứng chịu những viên đạn lạc từ phía đối phương mà bạn đang cố hòa giải.
Là thông dịch, nếu may mắn thành công, truyền đạt đúng ý nghĩa của lời nói, nhiều người sẽ trầm trồ, khen bạn là giỏi, là xuất sắc nhưng bạn đừng nên vì thế mà vội mừng vì chưa chắc những người đã từng khen ngợi bạn sẽ không bao giờ quay lưng lại với bạn. Nhiều thành công cũng sẽ dễ dàng bị phủ nhận bởi chỉ một sai lầm bất cẩn không đáng có của bạn, để rồi sau này niềm tin vào khả năng của bạn cũng sẽ vì thế mà giảm hoặc thậm chí mất đi từ phía những con người mà trước đây đã từng trầm trồ khen bạn.
Thừa nhận một điều là công việc phiên dịch có thể giúp bạn kiếm được nhiều tiền nhưng thử nghĩ kỹ xem, để có được những đồng tiền đó, đầu óc bạn có thật sự thoải mái không khi lúc nào cũng phải cẩn trọng trong từng suy nghĩ, từng câu chữ, từng lời nói vì một khi phạm phải sai lầm trong thông dịch, hậu quả của nó sẽ to lớn vô cùng.
Là thông dịch, bạn không sợ nỗi lo bất đồng ngôn ngữ; tuy nhiên, chưa chắc những gì bạn đang cố gắng truyền đạt lại sẽ được người khác tin tưởng tuyệt đối. Vì một khi người ta đã không thiện cảm hay luôn dè chừng với đối phương của họ thì những gì bạn trình bày lại nếu có một chút gì lạ tai, chắc chắn sẽ bị cho là trình độ của bạn quá yếu kém, không truyền tải đúng ý bên kia, dù cho những điều đó có chính xác một trăm phần trăm đi chăng nữa. Bạn chính là nơi trút giận cho cả hai bên.
Là thông dịch, có thể nói là so với phe đang chờ lắng nghe lời truyền đạt lại từ bạn thì bạn chính là người may mắn hơn cả vì bạn được nghe đầy đủ lời nói cùng với tất cả các cảm xúc kèm theo, có thể nói là “nguyên chất” nhất từ phía phe kia. Nếu đó là những lời bùi tai, mát lòng mát dạ thì bạn có thể lấy đó làm niềm kiêu hãnh. Nhưng nếu chẳng may là những lời nói khó nghe, những lời chỉ trích dành cho phe kia thì hiển nhiên bạn cũng chính là người hứng trọn các cao độ cảm xúc nêu trên, vì có thể chắc chắn một điều là dù cho phe kia có thể đoán được cảm xúc của đối phương đi chăng nữa thì họ cũng sẽ không tài nào cảm nhận được hoàn toàn cảm xúc kia. Chính bạn là người phải lắng nghe kỹ những lời khó nghe ấy để mà chọn lọc lại cho người cần nghe hay nói cach khác bạn chính là kẻ chịu trận cho khổ chủ của bạn.
Xem thêm bài Kỹ năng dịch thuật cần có
